Władysław Zamoyski – władca Tatr

Władysław Zamoyski (1853-1924), siostrzeniec Jana, syn Jadwigi z Działyńskich Zamoyskiej, brat Marii; przekazał całą majętność kórnicką i nabyte wielkim kosztem dobra zakopiańskie wraz z Morskim Okiem, które wyprocesował dla Polski, narodowi polskiemu w 1924 roku.

Syn generała Władysława Zamoyskiego i Jadwigi z Działyńskich, córki Tytusa, ur. 18 listopada w Paryżu. Od lutego 1854 r. do lipca 1855 r., w związku z zaangażowaniem się gen. Zamoyskiego w toczącą się wojnę krymską i pobytem rodziców w Turcji, wychowywał się u dziadków Działyńskich w Poznaniu i Kórniku. Stał się ukochanym wnukiem Tytusa. Po powrocie do Paryża rodzina zamieszkała w domu, będącym także siedzibą Biblioteki Polskiej. Od najmłodszych lat Władysław wychowywany był w atmosferze żarliwego patriotyzmu, pracy i poświęcenia dla Ojczyzny, religijności oraz kultu dla tradycji po wybitnych przodkach.

 
Pierwsze nauki Władysław pobierał w domu, potem uczęszczał na kursy nauk elementarnych. W l. 1863-74 był uczniem paryskiego Lycée Impérial Charlemagne. Wielokrotnie starał się o przyjęcie do École Polytechnique w Paryżu. W 1875 r. rozpoczął służbę wojskową w armii francuskiej zgodnie z wolą zmarłego w 1868 r. ojca. W l. 1879-81 Władysław wziął udział w rządowej wyprawie francuskiej na Wystawę Powszechną w Sydney i Melbourne. Został członkiem komisji mającej badać Australię pod względem agronomicznym, przemysłowym i handlowym. W tym czasie Władysław odwiedzał emigrantów polskich, zebrał też pokaźną kolekcję eksponatów przyrodniczych i etnograficznych, którą wyekspediował statkiem do Francji. Podczas pobytu w Australii otrzymał wiadomość o śmierci wuja Jana Działyńskiego (30 III 1880 r.) i odziedziczeniu majątku kórnickiego. Wysłał plenipotencję dla dotychczasowego zarządcy Zygmunta Celichowskiego. Następnie udał się do Stanów Zjednoczonych, zwiedzając po drodze Nową Zelandię, Tahiti i Hawaje. Był serdecznie przyjmowany przez miejscową Polonię. W 1881 r. opuścił Stany Zjednoczone, a wkrótce razem z matką i siostrą wrócił do kraju, do Kórnika.

 
Przez pierwsze lata borykał się z kłopotami materialnymi, spowodowanymi zadłużeniem odziedziczonego majątku i koniecznością przeprowadzenia remontu zamku. W 1882 r. podjął decyzję o zaprzestaniu finansowania działalności paryskiego Towarzystwa Nauk ścisłych. Kontynuował natomiast niektóre wydawnictwa rozpoczęte przez Jana. Pomagał matce i siostrze w sprawach związanych z założeniem w Kórniku Szkoły Domowej Pracy Kobiet, zwanej Zakładem Kórnickim. Zaangażował się w działalność społeczną i patriotyczną w Wielkopolsce, brał udział w różnych zjazdach i obchodach. Współpracował z wybitnymi Wielkopolanami, był współzałożycielem Banku Ziemskiego w Poznaniu. W Kórniku rozszerzył zakres działalności przedsiębiorstwa handlu żelazem, zbudował warsztaty i odlewnię, uruchomił produkcję i sprzedaż oraz naprawę maszyn rolniczych, zapewniając pracę licznym Polakom.

 
W 1885 r. Zamoyscy jako obywatele francuscy zostali zmuszeni do opuszczenia Wielkopolski. Wrócili do Paryża, następnie udali się do Rzymu. Nielegalny przyjazd Zamoyskich do Wielkiego Księstwa Poznańskiego w czerwcu 1886 r. zakończył się uwięzieniem Jadwigi na 24 godziny w śremskim więzieniu. W lipcu tego roku Zamoyscy przyjęli zaproszenie krewnego – Andrzeja Zamoyskiego i osiedli w Galicji, przenosząc tam także siedzibę zamkniętej w Kórniku przez władze pruskie Szkoły. Pozwolenie na regularne dwumiesięczne przyjazdy do Kórnika otrzymali Zamoyscy dopiero w 1912 r. Mimo oddalenia Władysław żywo interesował się losami kórnickiej majętności. Na jego polecenie Z. Celichowski kupował ziemię, ratując ją przed zakusami Niemców. Dzięki zrozumieniu dla spraw bibliotecznych i nieszczędzeniu środków, mogła być kontynuowana działalność wydawnicza biblioteki. W 1902 r. Zamoyski wpisał Bibliotekę Kórnicką w poczet członków – założycieli „Towarzystwa dla popierania nauki polskiej” we Lwowie.

 
9 maja 1889 r. na licytacji w Nowym Sączu Władysław Zamoyski – z pobudek wyłącznie patriotycznych – zakupił dobra zakopiańskie, ratując je przed przejściem w obce (tzn. niepolskie) ręce. Tym czynem oraz wygraniem procesu o Morskie Oko (1902 i 1909) zapisał się trwale w narodowej pamięci. Po nabyciu Zakopanego Zamoyscy zamieszkali najpierw w wynajętej willi „Adasiówka”, gdzie umieszczono także Szkołę Domowej Pracy Kobiet. Dopiero w czerwcu 1891 r. przenieśli się wraz ze Szkołą do Kuźnic. W Zakopanem Władysław zdołał olbrzymim wysiłkiem, w krótkim czasie, zalesić ogołocone z drzew przez rabunkową gospodarkę poprzednich właścicieli, zbocza górskie, zaprowadzić racjonalną gospodarkę leśną i ochronę przyrody, rozbudować tartaki i papiernię. Przyczynił się do zbudowania kolei z Chabówki do Zakopanego (1899) oraz z Jaworzna do Piły (1900), a także dróg bitych przez Jaszczurówkę do Morskiego Oka i do Doliny Kościeliskiej. Zaangażował się w sprawę budowy elektrowni oraz wodociągów, szkoły, szpitala, poczty, nowego gmachu Muzeum Tatrzańskiego. Udało mu się przejąć propinację z rąk obcych i przekazać ją Polakom.

W 1910 r. zbudował przy Krupówkach Bazar Polski – siedzibę polskiej spółki handlowej. W uznaniu zasług w 1898 r. nazwisko Zamoyskiego zostało nadane jednej z ulic Zakopanego. Od 1899 r. był honorowym obywatelem Żywca, a od 1901 r. pierwszym honorowym obywatelem Zakopanego. Należał do wielu towarzystw, pełniąc w nich ważne funkcje oraz wspierając materialnie ich działalność. M.in. był członkiem honorowym Towarzystwa Rybackiego w Krakowie (1890 r.), Towarzystwa Przemysłowców w Kórniku (od 1894 r.) oraz kórnickiego Bractwa Strzeleckiego (od 1899 r.), Towarzystwa Tatrzańskiego (od 1901 r.), Tatrzańskiego Towarzystwa Narciarzy w Krakowie (1923 r.), członkiem wieczystym Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego (od 1903 r.), prezesem Instytucji Czci i Chleba, zapewniającej opiekę materialną weteranom powstań (od 1907 r.), prezesem Rady Zawiadowczej Kolei Żelaznej Chabówka – Zakopane (od 1908 r.), członkiem – założycielem Towarzystwa „Sokół” w Krakowie (1892 r.) oraz paryskiego Towarzystwa Polskiego Literacko-Artystycznego (1910 r.), członkiem Ligi dla spolszczenia miast (1913 r.) oraz Komitetu Skautowego w Zakopanem (1914 r.). Od 1900 r. należał do Związku Pomocników Salezjańskich w Turynie. W 1894 r. Zamoyski wystawił na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie najcenniejsze eksponaty z kórnickiego zamku oraz produkty z dóbr zakopiańskich. W 1907 r. na Wystawie Ogrodniczej w Poznaniu Ogrody Kórnickie Władysława Zamoyskiego zostały odznaczone dyplomem.

 W lipcu 1912 r. w Paryżu Zamoyscy podpisali dokument o zamiarze oddania całego majątku na rzecz mającej powstać fundacji narodowej. W czerwcu 1914 r. Władysław wraz z matką i siostrą wyjechał na wakacje do Paryża, a wybuch I wojny światowej uniemożliwił im powrót do kraju. Władysław Zamoyski wspierał Komitet Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, współpracował w prowadzeniu akcji informacyjnej, służącej sprawie polskiej, finansował inicjatywy publicystyczne na rzecz niepodległości Polski. Był autorytetem moralnym, z którym kontaktowali się działacze Komitetu Narodowego Polskiego, m.in. Roman Dmowski, Ignacy Jan Paderewski, gen. Józef Haller oraz polscy delegaci na Konferencję Pokojową w Wersalu.

 Z kasy majątków kórnickich Zamoyskiego sfinansowano udział Kompanii Kórnickiej w powstaniu wielkopolskim. Po zakończeniu wojny Z. wrócił do Kórnika (23 V 1920 r.) i podjął energiczne działania zmierzające do poprawienia kondycji zaniedbanych majątków, aby je oddać jako dar narodowy, przynoszący jak najszybciej dochody. Równocześnie przystąpił do ostatecznego opracowania statutu przyszłej fundacji i załatwiania niezbędnych urzędowych formalności. Pomocnikiem Zamoyskiego w tych pracach został dr Henryk Wilczyński, administrator majątków kórnickich po zmarłym 26 I 1923 r. Z. Celichowskim.

Latem 1921 r. (9 VII) Zamoyscy gościli w Kórniku Naczelnika Państwa Marszałka Józefa Piłsudskiego, który podziękował im za opiekę, jaką otaczali w Zakopanem i Paryżu jego brata – Bronisława Piłsudskiego. W lutym 1923 r. Zamoyski został generalnym pełnomocnikiem swej matki, z prawem dysponowania jej majątkiem zarówno za jej życia, jak i po śmierci, która nastąpiła 4 XI 1923 r. Gotowy statut Fundacji „Zakłady Kórnickie” został złożony przez Władysława i Marię Zamoyskich osobiście, na ręce Prezydenta Państwa Stanisława Wojciechowskiego, 16 lutego 1924 r. Wtedy też Zamoyscy podpisali akt donacyjny, zwracając się w nim do Sejmu, Senatu i rządu RP z prośbą o opiekę nad powstającą fundacją. Po kilku miesiącach – 20 VI 1924 r. Zamoyski podpisał w Śremie akt notarialny zrzeczenia się całego majątku na rzecz fundacji. 13 września 1924 r. – już chory – spisał testament, którym uzupełnił swój dar narodowy o bezcenną bibliotekę oraz dzieła sztuki.

Oficjalnej wiadomości o tym, że Rada Ministrów skierowała 1 października akt fundacyjny do Sejmu, Zamoyski nie doczekał. Dotarła ona bowiem do Kórnika 3 X po południu. Tego dnia – kilkanaście godzin wcześniej – Władysław Zamoyski zmarł. Pochowany został 6 października w krypcie Zamoyskich, w podziemiach kórnickiego kościoła.

Wydawnictwa BK:

• Bieńkowski Władysław: „Spór o Morskie Oko. Wspomnienia zebrał i napisał jako naoczny świadek… leśniczy na Zazadniej”. Kórnik-Zakopane 2002, k. 60.
• Bosacki Zenon: „Władysław Zamoyski. 1853-1924”. Poznań 2002, ss. 83.
• Chramiec Andrzej: „Wspomnienia”. Oprac., wstęp i posłowie B. Wysocka. Kórnik – Zakopane 2004, ss. 147.
• Gawrońska Helena z Lubomirskich: „Władysław Zamoyski. Zakopane – Morskie Oko”. Opracowanie, posłowie i indeks osób Zofia Nowak. Kórnik – Zakopane 2003, ss. 130.
• „Władysław Zamoyski 1853-1924”. Red. S. Sierpowski. Kórnik – Zakopane 2003, ss. 399.

Polecane publikacje on-line:

Bednarz Mariola Bogumiła, Władysław Zamoyski : (1853-1924) w oczach świadków

Bednarz Mariola Bogumiła, Władysław Zamoyski : wspomnienie

Bednarz Mariola Bogumiła, Władysław Zamoyski – ofiarny, szlachetny społecznik