Pałac Działyńskich – siedziba arystokratyczna w sercu Poznania

Pałac, noszący obecnie miano Działyńskich, od zasłużonego dla Wielkopolski rodu, wzniesiony został w latach siedemdziesiątych XVIII wieku dla Władysława Gurowskiego i jego żony Anny z Radomickich, primo voto Działyńskiej.

Barokowo-klasycystyczną postać przybrał podczas przebudowy dokonanej w latach 1785-1787. Z tego okresu pochodzi obecny kształt fasady – parter z masywnymi filarami, dwie bramy, balkon, wysmukłe pilastry piętra oraz trójkątny naczółek. Płaskorzeźby zdobiące tympanon oraz figurę pelikana dodano w czasach Księstwa Warszawskiego.
Fasada zachodnia, z dwoma płytkimi skrzydłami bocznymi (dziś już nie istniejącymi) i tarasem wychodziła na ogród o regularnym, francuskim założeniu, z sadzawką na osi. Była to najbardziej oryginalna część pałacu, nie posiadająca odpowiedników w polskim budownictwie miejskim.
Pałac nawiązywał skalą do otaczającej go zabudowy. Charakter reprezentacyjnej siedziby magnackiej nadawały mu monumentalne pilastry na elewacjach oraz bogata dekoracja rzeźbiarska. W końcu XVIII stulecia uchodził za najpiękniejszą rezydencję w mieście.

W 1808 roku pałac objął Ksawery Działyński, syn Anny z Radomickich i jej pierwszego męża – Augustyna Działyńskiego, wojewody kaliskiego. Od tego czasu pojawiła się nowa nazwa – Pałac Działyńskich.

Obraz olejny na płótnie. — *Ksawery* *Działyński* (1756–1819) malarz nieokreślony
Platforma Cyfrowa: MK 3510

Zmieniono wówczas dekorację fasady. W naczółku umieszczony został herb Działyńskich – Ogończyk (zamiast pierwotnego Wczele – Gurowskich). Związki właściciela z masonerią i przynależność do loży „Braci Zjednoczonych” potwierdzała symbolika masońska w nowej dekoracji tympanonu – scenach rzymskich pochodów (ofiarnego i dziękczynnego) oraz wieńcząca fasadę rzeźba pelikana. Dowodem zupełnego braku zrozumienia dla estetycznych i funkcjonalnych walorów dawnego założenia ogrodowego było wybudowanie stajni łączącej skrzydła w fasadzie zachodniej – zamiast tarasu powstało zamknięte podwórko.

Grafika przedstawia fasadę pałacu Działyńskich w Poznaniu od strony Rynku. Fasada trójkondygnacyjna, w dolnej kondygnacji dwuosiowa, w drugiej i trzeciej pięcioosiowa, zwieńczona wydatnym gzymsem z dekoracją figuralną. W dolnej partii dwa portale przesunięte z osi ku bocznym częściom elewacji, zamknięte łukiem odcinkowym, umieszczone w obramieniach zwieńczonych gzymsem wspartym na dwóch konsolach. Przy narożach skośne, wieloboczne przypory. Powyżej gzyms międzykondygnacyjny, nad którym dwie górne kondygnacje z sześcioma korynckimi pilastrami w wielkim porządku rozmieszczonymi między sześcioma parami otworów okiennych. W partii centralnej drugiej i trzeciej kondygnacji trójosiowy ryzalit zwieńczony trójkątnym naczółkiem, w którym panoplium z leżącymi postaciami w zbrojach rzymskich oraz kartuszem z herbem Ogończyk na osi. Powyżej, na gzymsie wieńczącym naczółek, kolejne dwie półleżące postaci, między którymi w zwieńczeniu naczółka amfora. Okna obydwu kondygnacji prostokątne w profilowanych obramieniach wyłamanych w partii nadproża ku górze. Okna dolnej kondygnacji w ryzalicie zwieńczone naczółkami; na osi trójkątnym, po bokach półkolistym. W partiach skrajnych zamiast naczółków wydatne gzymsy, nad którymi płyciny. Okna górnej kondygnacji bez zwieńczeń, z wydatnymi parapetami w partii ryzalitu, wspartymi na konsolach, między którymi girlandy. Pilastry artykułujące elewację wspierające postumenty na których wsparty gzyms międzykondygnacyjny. Ponad nim fryz z płycinami w których girlandy, ujmującymi naczółek ryzalitu. Powyżej wysoka, prostokątna attyka, w niej prostokątne pola z antykizującą dekoracją figuralną; po lewej scena pochodu triumfalnego z żołnierzami prowadzącymi wypełniony bronią wóz zaprzężony w konie, po prawej scena ofiarna, z żołnierzami stojącymi po bokach przedstawionego na osi zwierzęcia ofiarnego. Powyżej gzyms wieńczący. Na osi na wyłamanym cokole panoplium ze zbroją, nad którym ścięty obelisk z rzeźbą łabędzia. Po bokach na gzymsie wieńczącym podobne panoplia ze zbrojami. Nad fasadą napis: „Widok frontowy pałacu J. W. Pana hr. Zamoyskiego / w Poznaniu przy starym rynku”. Poniżej skala z napisem na osi: „Pomiarka”. ołówkiem, na rewersie: „Z ok. 1925 / J. Rakowicz” — *Pałac* Działyńskich w *Poznaniu* – fasada od strony Rynku
Platforma Cyfrowa: Pl 350

Kolejni właściciele – Tytus i Jan Działyńscy (syn i wnuk Ksawerego) traktowali Pałac jako budynek mieszkalny a nie reprezentacyjny (tę funkcję spełniał Zamek w Kórniku). Na parterze umieszczono lokal handlowy, na pierwszym piętrze – mieszkania (z wyjątkiem Sali Czerwonej).
Obaj ostatni Działyńscy nie szczędzili majątku na cele narodowe. Byli mecenasami nauk i sztuk, patronami inicjatyw gospodarczych, posłami na sejm pruski, żołnierzami kolejnych powstań.

Tytus Działyński walczył w powstaniu listopadowym, co spowodowało sekwestr całego majątku w latach 1831-1838. W 1848 roku wspierał ruch w Księstwie ludźmi i prowiantem. W Pałacu prowadzono werbunek do polskich oddziałów: „w obszernej sali, nad stolikami uwidocznione były napisy – kosynierzy, strzelcy, ułani, artyleria, z balkonu powiewał sztandar narodowy z Orłem i Pogonią”.

Półpostaciowy portret mężczyzny w średnim wieku zwróconego twarzą i sylwetką w trzech czwartych w lewo. Mężczyzna ubrany w rozpiętą, błękitną kurtkę wojskową z wysoką, czerwoną stójką, czerwonym mankietem pod którym widoczny mankiet białej koszuli oraz szeregiem srebrnych guzów na prawej pole. Na ramionach srebrne epolety z trzema złotymi gwiazdkami, z taśmą przypiętą przy obojczykach ciemnosrebrnymi guzami. Na lewej piersi Order Virtuti Militari. W rozpięciu kurtki widoczna czarna, aksamitna kamizelka, pod którą koszula z żabotem i wysokim kołnierzykiem ze stójką przewiązanym czarną chustką. Przy dolnej krawędzi pola obrazowego widoczny fragment białego pasa. Twarz rumiana, z prostym nosem, bokobrodami i wąsem w kolorze blond, włosy kędzierzawe, także w kolorze blond, na skroniach zaczesane do przodu, nad czołem w tył. Prawa ręka opuszczona wzdłuż ciała, lewa wsparta na rękojeści szabli ze złotą głowicą. W tle niebo zasnute ciemnoszarymi chmurami, z prześwitem jaśniejszych chmur i błękitu na prawo od głowy postaci. — Adam Tytus hrabia Działyński (1796-1861)
Platforma Cyfrowa: **MK 3320**

Jan Działyński w 1863 roku stanął na czele Komitetu Narodowego w Poznaniu, prowadzącego nabór ochotników, zbiórkę funduszy, ekwipunku i uzbrojenia. Rewizja przeprowadzona w Pałacu w kwietniu 1863 roku wykryła dokumenty Komitetu. Jan Działyński uszedł do Królestwa i walczył w oddziale Edmunda Taczanowskiego. Skutkiem był drugi sekwestr majątków, uchylony dopiero w roku 1868.

Portret stojący w ujęciu do kolan mężczyzny w średnim wieku zwróconego twarzą i sylwetką w trzech czwartych w lewo. Mężczyzna ubrany w purpurowy żupan zapinany na sięgający pasa rząd złotych guzów, z wysoką stójką białej, spodniej koszuli pod szyją oraz białymi mankietami wystającymi spod rękawów żupana, przewiązany skórzanym paskiem zapiętym na złotą klamrę złożoną z dwóch prostokątnych tarczek dekorowanych perłami układanymi w leżącą literę „V” oraz turkusami przy krawędziach. Przy pasku po prawej złota tarczka z czerwonym kamieniem oraz ułożonymi krzyżowo niebieskimi kamieniami, przypinająca skurzane rapcie na których wisi karabela ze złotą rękojeścią dekorowaną niebieską emalią, umieszczona w czarnej pochwie ze złotym okuciem w górnej części, zdobionym ornamentem roślinnym. Na żupan założona czarna delia z krótkimi, szerokimi, sięgającymi łokci rękawami, z czarnym futrzanym kołnierzem. Na rękawach delia zdobiona trzema złotymi guzami, na piersi, przy zapięciu, na każdej pole po jednej tarczy, złotej na zewnątrz, srebrnej w środku, z umieszczonym centralnie czerwonym kamieniem. Do tarczy na lewej piersi doczepione złote przedłużenie w kształcie serca. Twarz pociągła o ziemistej cerze, okolona długą brodą w kolorze ciemny blond, nos długi, oczy niebieskie. Na ciemnych włosach sięgających uszu karminowy, aksamitny kołpak obszyty szeroko czarnym futrem, z czarnym piórkiem nad prawą skronią. Prawa ręka mężczyzny z zaciśniętą pięścią wsparta na biodrze, lewa oparta o rękojeść szabli. W tle przy lewej krawędzi pola obrazowego szara kolumna o gładkim trzonie, na bazie, stojąca na wysokim postumencie zdobionym poprzecznym żłobkowaniem. W prawym dolnym narożu pola obrazowego krajobraz wyżynny bez roślinności, widocznym na dalszym planie brzegiem ujęcia wodnego. Powyżej niebo zasnute ciemnoszarymi, burzowymi chmurami, z jaśniejszą linią nad horyzontem. — *Jan* *Działyński* (*1829*–*1880*) w stroju szlacheckim polskim Teofil Kwiatkowski według obrazu Leona Kaplińskiego
Platforma Cyfrowa: MK 3310

Działyńscy przejawiali swój patriotyzm także na inne sposoby. Interesowała ich nauka i jej popularyzacja, edukacja, wspieranie rozwoju gospodarczego czy działalność charytatywna.

Tytus Działyński zapoczątkował tradycję udostępniania Sali Czerwonej na odczyty publiczne. W latach 1841-1843 odbył się cykl wykładów „na które płeć męska i piękna szły na wyścigi”. Karol Libelt wykładał estetykę, Jędrzej Moraczewski – historię Polski i Słowiańszczyzny, Teodor Teofil Matecki – fizykę i chemię, Jakub Krauthofer-Krotowski – metodologię prawa, I. Lipski – agronomię a Fabian Sarnecki uczył malarstwa. Protegowanie akcji odczytowych wiązało się z funkcjami pełnionymi przez Działyńskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Tytus był jego prezesem, Jan – redaktorem wydawnictw.

Półpostaciowy portret mężczyzny w średnim wieku zwróconego twarzą i sylwetką w trzech czwartych w lewo. Mężczyzna ubrany w czarną szatę z wysoką stójką. Pod nią widoczna zawiązana na szyi biała chustka. Twarz pociągła o ziemistej cerze, z czarną, krótką brodą i wąsem, nos wąski, długi i prosty, oczy brązowe, brwi czarne. Czoło wysokie, włosy krótkie, czarne, z zakolami i niewielką grzywką. Ręce mężczyzny założone na piersi. W tle przy prawej krawędzi pola obrazowego fragment szarego pilastra o gładkim trzonie i fazowanej krawędzi bocznej, stojącego na profilowanym cokole ustawionym na postumencie. Przy lewej krawędzi pola obrazowego, za postacią fragment jasnobrązowego biurka z leżącymi na blacie dwoma czarnymi pędzlami, czarnym kałamarzem z białym piórem, przewieszoną przez krawędź blatu białą kartą z niewyraźnym, ciemnym kształtem oraz globusem w tylnej części, na mosiężnej, profilowanej stopce, z drewnianą, okrągłą ramą wokół, oraz dwiema krzyżującymi się na sferze obręczami. Za stołem fragment regału z trzema widocznymi półkami wypełnionymi książkami, zwieńczonego profilowanym gzymsem. Na najniższej półce, częściowo schowanej za biurkiem, zarys ciemnych grzbietów książek, powyżej w lewej części regału cztery księgi z brązowymi grzbietami zdobionymi złotymi, poziomymi belkami i czerwonymi polami w górnej partii; dwie z nich oparte skośnie. Obok po prawej trzy niższe książki o ciemniejszych grzbietach i dwie o grzbietach analogicznych do książek po lewej. Powyżej, na ostatniej półce książki w układzie kolorystyce analogicznych do tych z półki poniżej. Nad nimi, ustawiona na szczycie regału brązowa, niska misa. Nad nią i między regałem, a pilastrem brunatna ściana, nieco jaśniejsza wokół postaci. — Kajetan Wincenty Kielisiński (1808–1849) *Fabian* *Sarnecki*
Platforma Cyfrowa: MK 3373

W Pałacu występowały również polskie towarzystwa dramatyczne i muzyczne, koncertowali przyjezdni artyści (m. in. Paganini), prezentowano wystawy obrazów. Jan Działyński, żywo zainteresowany rozwojem gospodarczym Wielkopolski, urządzał tu wystawy rzemiosła i handlu.

Pałac służył ponadto różnym akcjom charytatywnym. Urządzano koncerty i loterie na rzecz ubogich. Podczas wylewów Warty przyjmowano powodzian, np. w 1850 roku, gdy po Wielkich Garbarach pływały łodzie, samych dzieci naliczono podobno około 300.

Rysunek przedstawia projekty prac w przyziemiu Pałacu Działyńskich w Poznaniu, w narożniku przy ul. Franciszkańskiej i pierzei Rynku. W górnej części karty napis: „Leichnung / zu den baulichen Peranderungen im Erdgeschoss des am / Alten Markte No 78 belegenen, dem Grafen Zamoyski auf Kurnik / gehorigen Palais. / Ansicht von der Franziskanerstrasse”. Poniżej rysunek parteru elewacji budynku położonego na opadającym ku prawej części karty terenie, z rozszerzającymi się ku górze przyporami, między którymi prostokątne okna z odcinkiem gzymsu pod parapetem. Powyżej elewacja wraz z przyporami przewiązana gzymsem międzykondygnacyjnym, po prawej, na narożu budynku wieloboczna, zwężająca się ku górze przypora. Pod rysunkiem kolejny widok parterowego odcinka czteroosiowej elewacji z prostokątnymi oknami w obramieniach zwieńczonych półkolistymi naczółkami, nad którymi gzyms międzykondygnacyjny. Po lewej odcinek elewacji za narożem, w skrócie perspektywicznym, wokół okien wymiary i szkice przebudowy. Nad rysunkiem napis: „Schnitt A B.” Poniżej, w środkowej części karty dwa rysunki; fragment widoku dolnej części fasady pałacu oraz przekrój podłużny przez jego ścianę. Na widoku po lewej portal zamknięty łukiem odcinkowym umieszczony w płytkim ryzalicie. W świetle portalu wyrysowane nadproże z napisem majuskułą: „ALEFLOMNR”. Na lewo wieloboczna, zwężająca się ku górze przypora narożna. Na prawo od portalu projekt okna z ramiakiem krzyżowym, zamkniętego łukiem pełnym. Na prawo od niego widoczny fragment drugiej bramy pałacu. Nad rysunkiem napis: „Ansicht vom Alten Markte”. W prawej części karty przekrój podłużny wnętrza z wyrysowaną konstrukcją ściany fachwerkowej, z pojedynczym przejściem na lewo od osi i dwoma kolumnami toskańskimi po bokach. Powyżej napis: „Neue Fachwerkswand”. Poniżej, w dolnej części karty dwa przekroje poprzeczne fragmentu parteru pałacu. Po lewej partia narożna z czterema rozglifionymi do wnętrza oknami w ścianie po lewej, wieloboczną przyporą narożną, przy której w ścianie u dołu wejście oraz płytkim ryzalitem w tej samej ścianie po prawej, z masywnymi ścianami wnikającymi w głąb wnętrza. W pomieszczeniu wrysowana ściana fachwerkowa, ujęta górą i dołem przez pary kolumn. Na lewo od rysunku napis: „Franziskanerstrasse”, na prawo: „Grundriss des Erdgeschosses”, u dołu: „Altermarkt”. Po prawej przekrój poprzeczny piwnicy o dwóch skomunikowanych ze sobą prostokątnych pomieszczeniach sklepionych kolebkowo, przedzielonych wąską ścianą. Nad rysunkiem napis: „Grundriss der Kellergeschosses”. U dołu skala, nad którą napis: „Maassstab 1:100”. Na prawo od skali napis: „Zum Conssensgesuch / d. d. Posen d. 26 Marz 1888”, niżej: „Der Generalbevollmachtigte / Regierungs-Baumeister / J. Rakowicz / D. Lelichowski (?)”. tuszem, w p. g. rogu, na awersie: „1502 / jym” — *Pałac* Działyńskich w *Poznaniu* – plan robót w przyziemiu w narożniku przy ul. Franciszkańskiej i pierzei Rynku
Platforma Cyfrowa: Pl 348

Ostatni z rodu właścicieli, Władysław Zamoyski, siostrzeniec Jana Działyńskiego, dziedzic Pałacu od 1880 roku, jako obywatel francuski, został wydalony z granic państwa pruskiego w roku 1885. Do swych wielkopolskich posiadłości powrócił dopiero w 1920 roku. W roku 1924 cały majątek, wraz z Pałacem w Poznaniu, przekazał narodowi, tworząc fundację „Zakłady Kórnickie”.

Pod zarządem Fundacji odnowiono jedynie fasady, zburzono stajnię w ogrodzie, na większe remonty zabrakło środków. Pałac stał opustoszały. W końcu lat dwudziestych w poznańskim dzienniku nazwano go „zburzyszczem”. W Sali Czerwonej stały zakurzone książki ze zlikwidowanej księgarni Żupańskiego.

Projekt przebudowania bramy w ogrodzeniu ogrodu należącego do Pałacu Działyńskich w Poznaniu, położonego między ul. Franciszkańską i Zamkową. Dwa rysunki: „WIDOK” – widok frontalny bramy; „RZUT POZIOMY”, „PRZED PRZEBUDOWĄ”. Rysunki opatrzone wymiarami w metrach. Po prawej stronie podpis: „PLAN | NA PRZEBUDOWĘ | BRAMY W OGRODZENIU | PAŁACU DZIAŁYŃSKICH | PRZY UL. ZAMKOWEJ | PODZIAŁKA 1:20”.
Liczba/objętość : 1 rysunek — Plan na przebudowę bramy w ogrodzeniu *Pałacu* Działyńskich przy ul. Zamkowe
Platforma Cyfrowa: Pl 351

Opuszczonym gmachem zainteresowali się artyści i literaci ze Zrzeszenia Związków Artystycznych i Kulturalnych. W początkach lat trzydziestych odnowione społecznym sumptem sale pierwszego piętra stały się siedzibą Zrzeszenia. Salę Czerwoną odrestaurowano staraniem Henryka Jackowskiego. Od 1934 r. urządzano tam popularne Czwartki Literacko-Artystyczne, których organizatorzy zasadnie mogli stwierdzić: „nie ma chyba w naszym mieście nikogo, kto by nie wiedział, co to są Czwartki i gdzie się na nie chodzi”. Dzięki Czwartkom, Sala Czerwona stała się prawdziwym klubem towarzyskim, miejskim salonem dla inteligencji.

W styczniu i lutym 1945 roku pałac spłonął. Ocalały jedynie nadpalone mury zewnętrzne i fragmenty murów wewnętrznych.

W roku 1953 rozpoczęto odbudowę. Wskutek zaleceń architekta, Zbigniewa Zielińskiego, usunięto skrzydła w fasadzie zachodniej i wybudowano prostą ścianę. Zniekształcono w ten sposób pierwotną bryłę budynku, odbierając mu wartość autentycznego, XVIII-wiecznego założenia architektonicznego. Dekorację fasady głównej zrekonstruowano według dawnych fotografii.
Wnętrza opracowane zostały skromnie. Jedynie Sala Czerwona uzyskała wystrój zbliżony do pierwotnego – odtworzono architektoniczną kompozycję wnętrza, sztukaterię sufitu, supraporty oraz kolorystykę stiukowej dekoracji ścian, kolumn i pilastrów. W latach 1991-1992 ustawiono w niszach kopie dawnych posągów wykonane przez Józefa Kopczyńskiego.

Obecnie Pałac należy do Biblioteki Kórnickiej PAN, sukcesorki Fundacji. Zajmują go Biblioteka Kórnicka, Oddział Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu oraz Zakład Badań Narodowościowych PAN.

W ciągu swych dwustuletnich dziejów Pałac był miejscem, gdzie koncentrowały się istotne dla Wielkopolski wydarzenia społeczne, polityczne, kulturalne. Był nie tylko zasłużoną instytucją patriotyczną, lecz także jednym z najładniejszych budynków Poznania. Podobnie jest i dziś, nadal służy miastu, symbolizuje jego wciąż żywe tradycje.