Działyńscy

W 1676 roku majątek został sprzedany Zygmuntowi Działyńskiemu. W rękach tego rodu Kórnik znajdował się aż do roku 1880. W tym czasie Zamek przebudowano dwukrotnie. W ciągu trzech ćwierci XVIII wieku Teofila z Działyńskich Szołdrska-Potulicka przekształciła swoją siedzibę w rezydencję barokową. Dobudowała od strony północnej dwa ryzality z kopulastymi dachami i szczytem pomiędzy nimi, nowy murowany most i reprezentacyjny dziedziniec z trzema oficynami. Od strony południowej założyła ogród francuski.

Zygmunt Działyński (zm. 1685); fundator Kalwarii w Pakości.

Był synem Stefana, kasztelana nakielskiego, i Jadwigi Cerekwickiej. W r. 1615 otrzymał kasztelanię nakielską, w r. 1617 biechowską, w r. 1618 międzyrzecką, w r. 1621 został mianowany wojewodą inowrocławskim, w r. 1628 wojewodą kaliskim. W r. 1613 był marszałkiem koła rycerskiego szlachty woj. kaliskiego i posłem sejmiku średzkiego na sejm, pełnił też drobniejsze funkcje wojewódzkie. W l. 1629 i 1638 był komisarzem do rozgraniczeń między Polską a Węgrami, Śląskiem i Brandenburgią, a w r. 1638 ponadto deputatem do zapłaty wojsku. Jako kalwin otrzymał od króla jedynie małe starostwo mieściskie (1591-1625), a zgromadzony przez siebie olbrzymi majątek zawdzięczał jedynie własnej energii i przedsiębiorczości. Po ojcu otrzymał zaledwie 10 wsi, a pod koniec swojego życia posiadał 6 miast i 114 wsi oraz części 3 miast i 21 wsi w powiatach: bydgoskim, kcyńskim, nakielskim, poznańskim i pyzdrskim, oraz domy w Poznaniu i w Gdańsku. Kupował całe klucze od magnatów, również części wsi z rąk drobnej szlachty. W końcu sejm, obawiając się zbytniego wzrostu potęgi Zygmunta, zabronił mu dalszego nabywania dóbr ziemskich.

Działyński umiał troszczyć się o dobre zagospodarowanie swoich majętności. Szczególną opieką otaczał różnowierców – sprowadził do swego Swarzędza w pow. poznańskim pastora Niemca, zezwolił na nabożeństwa w kaplicy zamkowej, wyznaczył miejsce na zbór, cmentarz i szkołę. Popierał Żydów, nadawał im grunty i domostwa za umiarkowanym czynszem, pozwolił założyć synagogę i cmentarz, zajmować się rzemiosłem. W r. 1641 rozesłał po Niemczech list, w którym zachęcał Niemców do osiedlenia się w jego dobrach, zapewniając im opiekę i pomoc. W r. 1638 uzyskał prawo niemieckie dla swojej dziedzicznej wsi Swarzędz, zmieniając jej nazwę na miasto Grzymałowo; nazwa ta nie przyjęła się. W r. 1638 utworzył fundusz dla ubogich. Ustanowił również czynsz roczny dla szpitala w Krajence koło Złotowa i w Kórniku. Ożenił się w r. 1595 z Anną Opalińską i miał dwóch synów: Piotra Samuela i Andrzeja Karola, oraz dwie córki: Barbarę Annę Konstancję i Izabelę. Zmarł w r. 1653 w Złotowie. Na łożu śmierci przyjął wiarę katolicką.

Opracowano na podstawie biogramu Jerzego Wisłockiego, PSB, t.IX, 1960-61, s.49

Paweł Działyński (zm. 1695), syn Zygmunta; żonaty z Magdaleną Leszczyńską

Zygmunt Działyński (zm. 1721), syn Pawła; od 1713 właściciel Kórnika; żonaty z Teresą Tarłówną.

Teofila z Działyńskich (1714-1790) 1 v. Szołdrska, 2 v. Potulicka, słynna „Biała Dama”; pierwszy mąż: Stefan Szołdrski (od 1732), starosta łęczycki, zm. w 1737; drugi mąż: Aleksander Hilary Potulicki (od 1743), starosta borzechowski.

 Ur. się 28 grudnia 1714 r. w Kórniku. Została sierotą w wieku 11 lat. Za mąż wyszła w roku 1732 za Stefana Szołdrskiego, starostę łęczyckiego, który zmarł dość wcześnie, w 1738 lub w 1737 r. 24-letnia wdowa została z dwuletnim synkiem, Feliksem (ur. 30.05. 1736 r.). Mimo tak młodego wieku znakomicie poradziła sobie z prowadzeniem majątku. Feliksa wychowała bardzo dobrze. W założył miasteczko Nowy Tomyśl, gdzie erygował kościół protestancki. Zmarł bezdzietnie, zapisując całą majętność stryjecznemu wnukowi Wiktorowi Szołdrskiemu. Od rodziny Szołdrskich wyprocesowała majętność kórnicką rodzina Działyńskich.

Teofila wyszła powtórnie za mąż w 1748 lub 1743 r. za Aleksandra Hilarego Potulickiego. Była od niego starsza o 8 lat i majętniejsza. Z tego związku urodziły się dwie dziewczynki. Małżeństwo nie trwało długo. Potuliccy rozwiedli się w 1754 r. Teofila odtąd pozostała sama. Kto byt winien rozkładowi małżeństwa – trudno dociec. Biała Dama nie miała zbyt łatwego charakteru. Czuła się niezależna majątkowo i swojej niezależności pilnowała. Jeśli nawet Aleksander Hilary, żeniąc się z bogatą wdówką miał nadzieję na dopuszczenie do wspólnoty majątkowej – musiał się bardzo rozczarować.

Teofila posiadała liczne dobra: miasto Kórnik z zamkiem i folwarkami, Bnin z przedmieściami, Czołowo, Kamionki, Mieczewo, Konarskie, Czmoń, Radzewo, Olędry Błażejewskie, Olędry Zwolskie, Olędry Borowskie, Czmońskie, Radzewskie, Dachową, Kijewo, Żabikowo, Ziminę, Januszewo, Pierzchno, Skrzynki, Szczodrzykowo, Kromolice, Dziećmierowo, Runowo, Dźwierszno, Nową Wieś, Wielowieś, Witogoszczę, Borzyszkowo, Szczytniki, Prusinowo, Biernatki, Daszewice, Krzyżowniki, Robakowo, Rościane, a także wielkie połacie leśne dochodzące aż do południa Poznania. Jej sława świetnej właścicielki i „dyrektorki” wielu „przedsiębiorstw” rolnych roznosiła się szeroko po ówczesnej Polsce. Wiele rodzin szlacheckich prosiło ją o przyjęcie dzieci na naukę. Znana była także jako propagatorka rzemiosła w Kórniku, stworzyła np. manufaktury sukna i jedwabiu.

Mało wiadomo o niej jako o człowieku; o jej poglądach, upodobaniach. Wiele zasług miała dla Kórnika. Przebudowała swój pałac w typie rezydencji entre cour et jardin (z tego czasu ostały się jeszcze oficyny). Przed zamkiem, wśród klombów tryskała fontanna z postaciami lwów. Z tyłu pałacu pomieszczono piękny ogród z oranżeriami. Teofila fundowała zbór i ratusz w Bninie; dbała o jazy i tamy. Na jeziorze kórnickim też była tama. We wszystkich jej majętnościach uzdatniano drogi, ustawiano wiatraki i młyny. Nie należała Teofila do srogich właścicieli; do jej majątków starało się dostać wielu robotników czy zbiegłych. niewolnych chłopów. Zrezygnowała, przynajmniej częściowo, z pańszczyzny chłopów. Podjęła tę odważną decyzję – by zwiększyć dochody. Postanowiła osiedlić w swych dobrach Niemców, ponieważ oni zgadzali się na wyższy czynsz dzierżawny.

Realizacja postanowień dziedziczki Kórnika była bardzo trudna. Popieranie innowierców (a byli nimi w większości sprowadzeni Niemcy) było zabronione i trzeba było nie lada wykrętów aby to wszystko załatwić pomyślnie. Padały także zarzuty opieki nad Żydami. Akcja wprowadzania gospodarki czynszowej (tzw. olędrów) polegała, z grubsza rzecz biorąc, na osadzaniu wolnych chłopów dzierżawców. To także nie obyło się bez problemów. Można mniemać, że do r. 1783 akcja czynszowania ziemi została zakończona. Działalność Białej Damy wzbudzała podziw współczesnych.

Teofila zmarła 26 listopada 1790 r. Pochowano ją w kościele kórnickim.

Więcej o Białej Damie przeczytasz:

SZOŁDRSCY

Feliks Szołdrski (zm. 1795), syn Teofili, zmarł bezpotomnie; majętność zapisał synowi brata stryjecznego, Wiktorowi Szołdrskiemu.

Wiktor Szołdrski, właściciel Kórnika do 1801 r., kiedy to wyprocesowała go rodzina Działyńskich.